Nguyên nhân nào gây ra cuộc
chiến Ukraine? Joseph S. Nye Jr.Đỗ Kim Thêm dịch
|
Giữa
những cuộc tranh luận sôi nổi về các
yếu tố khiến Nga xâm lăng Ukraine vào ngày 24 tháng
2 năm 2022, nó giúp phân biệt giữa các nguyên nhân sâu
xa, trung gian và trực tiếp. Nhưng trong khi mỗi
nguyên nhân có thể gây ra vấn đề theo những
cách riêng của nó, chiến tranh không cần phải
được coi là không thể tránh được,
ngay cả khi tất cả các nguyên nhân đều
hiện diện. Cuộc
chiến của Nga ở Ukraine là sự xung đột gây
rối loạn nhất mà châu Âu đă chứng
kiến kể từ năm 1945. Trong khi nhiều người
ở phương Tây thấy một cuộc chiến là
do Tổng thống Nga Vladimir Putin lựa chọn, ông nói
rằng quyết định của khối NATO vào năm
2008 để ủng hộ tư cách thành viên của
Ukraine cuối cùng đă mang lại một mối đe
dọa sinh tồn đối với các biên giới
của Nga, và những người khác vẫn theo dơi
cuộc xung đột trở lại kể từ lúc
kết thúc Chiến tranh Lạnh và sự thất
bại của phương Tây trong việc hỗ
trợ cho Nga một cách phù hợp sau khi Liên Xô sụp
đổ. Làm thế nào chúng ta có thể phân biệt
được các nguồn gốc của một
cuộc chiến mà nó có thể kéo dài trong nhiều năm? Đệ
nhất Thế chiến đă xảy ra hơn một
thế kỷ, nhưng các nhà sử học vẫn
viết các cuốn sách tranh luận về nguyên nhân gây
chiến. Cuộc chiến khởi đầu do một
kẻ khủng bố người Serbia đă ám sát Công
tước người Áo vào năm 1914, hay nguyên nhân có
liên quan nhiều hơn đến sức mạnh
của nước Đức trỗi dậy đang thách
thức nước Anh, hay tinh thần dân tộc đang
dâng trào trên khắp châu Âu? Câu trả lời là
"tất cả những điều trên, cộng
với nhiều hơn nữa." Nhưng chiến tranh
không phải là không thể tránh khỏi cho đến
khi nó thực sự bùng nổ vào tháng Tám năm 1914 và
thậm chí sau đó, chiến tranh không thể tránh
khỏi việc bốn năm tàn sát theo sau. Để
phân loại mọi thứ, nó giúp phân biệt giữa
nguyên nhân sâu xa, trung gian và cấp thời. Hăy nghĩ
về việc xây một đống lửa: chất
đống các khúc gỗ là một nguyên nhân sâu xa; thêm
mồi nhử và giấy là một nguyên nhân trung gian; và
nổi lửa là một nguyên nhân thúc đẩy. Nhưng
ngay cả khi đó, một đống lửa là không
thể tránh khỏi. Một cơn gió mạnh có
thể dập tắt ngọn lửa, hoặc một cơn
mưa bất chợt có thể đă làm ướt
gỗ. Trong cuốn sách về nguồn gốc của
Đệ nhất Thế chiến, Những kẻ
mộng du“ (The Sleepwalkers), nhà sử học
Christopher Clark đă ghi nhận là, vào năm 1914, "tương
lai vẫn c̣n rộng mở – đơn giản." Lựa
chọn chính sách kém cỏi là nguyên nhân quan trọng
của thảm họa. Tại
Ukraine, không có nghi ngờ ǵ về việc Putin đă
nổi lửa khi ra lệnh cho quân đội Nga xâm lược
vào ngày 24 tháng Hai. Giống như các nhà lănh đạo
của các cường quốc trong năm 1914, có lẽ
Putin tin rằng đó sẽ là một cuộc chiến
ngắn, sắc bén với một chiến thắng nhanh
chóng, nó có phần giống như việc Liên Xô
chiếm đóng Budapest năm 1956 hoặc Prague năm
1968. Không lực sẽ chiếm sân bay và các xe tăng
tiến công sẽ chiếm giữ Kyiv, loại bỏ
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky và thiết lập
một chính phủ bù nh́n. Putin
nói với người dân Nga rằng, ông đang
tiến hành một "chiến dịch quân sự
đặc biệt" để làm cho Ukraine không c̣n
bị Nazi hoá và ngăn ngừa khối NATO mở
rộng sang các biên giới của Nga. Nhưng đứng
trước việc Putin đă tính toán sai lạc
một cách nghiêm trọng, chúng ta phải hỏi Putin
thực sự đang nghĩ ǵ. Chúng ta biết từ các
tác phẩm của chính Putin, và từ nhiều nhà
viết tiểu sử khác nhau như Philip Short, họ nói
rằng nguyên nhân trung gian là Putin từ chối, không
coi Ukraine là một quốc gia chính danh hợp pháp. Putin
than phiền về sự tan ră của Liên Xô, nơi ông
từng phục vụ như là sĩ quan KGB, và do
mối quan hệ văn hóa chặt chẽ của Ukraine
và Nga, Putin coi Ukraine là một quốc gia giả mạo.
Hơn nữa, Ukraine đă vô ơn, xúc phạm Nga
bằng cuộc nổi dậy Maidan năm 2014, loại
bỏ một chính phủ thân Nga và tăng cường
thêm các mối quan hệ mậu dịch với Liên minh
châu Âu. Putin
muốn khôi phục lại cái mà ông gọi là
“thế giới Nga”, và khi đă bước sang
tuổi 70, Putin đă suy nghĩ về di sản của
ḿnh. Các nhà lănh đạo trước đó, như
Đại đế Peter đă mở rộng quyền
lực Nga trong thời đại của ḿnh. Đứng
trước việc yếu kém trong các biện pháp
trừng phạt của phương Tây sau khi Nga xâm lược
Ukraine và sáp nhập bán đảo Crimea vào năm 2014,
Putin dường như đă tự hỏi ḿnh: Tại
sao không đi xa hơn? Triển
vọng mở rộng khối NATO là một nguyên nhân
trung gian ít hơn. Trong khi phương Tây đă thành
lập một Hội đồng NATO-Nga, thông qua đó
các sĩ quan quân đội Nga có thể tham dự
một số cuộc họp của khối NATO, Nga mong
đợi nhiều hơn từ mối quan hệ này. Và
trong khi Ngoại trưởng Hoa Kỳ James Baker đă nói
với người đồng cấp Nga của ḿnh vào
đầu những năm 1990 rằng khối NATO sẽ
không mở rộng; các nhà sử học như Mary
Sarotte đă chỉ ra rằng Baker đă nhanh chóng đảo
ngược sự đảm bảo trong lời nói
của ḿnh, vốn chưa bao giờ có một văn
bản thỏa thuận cho việc này. Khi
Tổng thống Mỹ Bill Clinton thảo luận vấn
đề này với Tổng thống Nga Boris Yeltsin vào
những năm 1990, đă có sự chấp nhận
miễn cưỡng của Nga đối với một
số việc mở rộng của khối NATO, nhưng
các kỳ vọng của cả hai bên đều khác
nhau. Quyết định của khối NATO tại
Hội nghị Thượng đỉnh ở Bucharest năm
2008 bao gồm Ukraine (và Georgia) là những thành viên
tiềm năng trong tương lai chỉ đơn
giản là xác nhận những kỳ vọng tồi
tệ nhất của Putin về phương Tây. Trong
khi quyết định của khối NATO vào năm 2008
có thể đă sai lầm, tuy nhiên, sự thay đổi
thái độ của Putin đă có trước đó.
Ông đă giúp Hoa Kỳ sau vụ tấn công ngày 11 tháng
9 năm 2001, nhưng bài phát biểu tại Hội
nghị An ninh Munich năm 2007 của ông cho thấy
rằng, ông đă tỏ ra chua chát với phương
Tây trước Hội nghị Thượng đỉnh
Bucharest. Do đó, khả năng mở rộng của
khối NATO chỉ là một trong một số nguyên nhân
trung gian – một nguyên nhân trở nên ít nổi
bật hơn ngay sau Hội nghị Thượng đỉnh
Bucharest của Pháp và Đức thông báo rằng họ
sẽ phủ quyết tư cách thành viên trong khối
NATO của Ukraine. Đằng
sau tất cả những điều này là những nguyên
nhân xa xôi hoặc sâu rộng sau khi Chiến tranh
Lạnh kết thúc. Ban đầu, ở cả Nga và phương
Tây có rất nhiều về tinh thần lạc quan
rằng sự sụp đổ của Liên Xô sẽ cho
phép nền dân chủ và kinh tế thị trường
Nga trỗi dậy. Trong những năm đầu, Clinton
và Yeltsin đă nỗ lực nghiêm túc để phát
triển mối quan hệ tốt đẹp. Nhưng
trong khi Mỹ cung cấp các khoản vay và hỗ
trợ kinh tế cho chính phủ của Thủ tướng
Nga Yegor Gaidar, nhiều người Nga mong đợi
nhiều hơn nữa. Hơn
nữa, sau bảy thập kỷ theo kế hoạch
tập trung, một sự chuyển đổi đột
ngột thành một nền kinh tế thị trường
hưng thịnh là chuyện không thể. Những
nỗ lực để buộc thông qua những thay
đổi nhanh chóng như vậy không thể không
tạo ra sự gián đoạn to lớn, tham nhũng và
t́nh trạng bất b́nh đẳng cùng cực. Trong khi
một số nhà tài phiệt và chính trị gia trở
nên cực kỳ giàu có từ việc tư nhân hóa
nhanh chóng các tài sản thuộc sở hữu nhà nước,
hầu hết mức sống của người Nga
đă suy giảm. Tại
Davos vào tháng 2 năm 1997, Thống đốc Nizhny
Novgorod, Boris Nemtsov (sau đó bị ám sát), báo cáo
rằng không ai ở Nga đang nộp thuế, và chính
phủ chậm trễ trong việc trả lương.
Sau đó, vào tháng Chín năm sau, trong một
bữa tối tại Trường Harvard Kennedy, Nghị
sĩ có khuynh hướng tự do Grigory Yavlinsky nói
rằng: "Nga hoàn toàn tham nhũng và Yeltsin không
có tầm nh́n." Không thể đối phó
với hậu quả chính trị của t́nh h́nh kinh
tế xấu đi, Yeltsin, khi đó trong t́nh trạng
sức khỏe suy giảm, đă chuyển quyền sang
cho Putin, cựu đặc vụ KGB vô danh, để giúp
ông khôi phục trật tự. Không
có điều nào trong số này có nghĩa là cuộc
chiến Ukraine là chuyện không thể tránh khỏi. Nhưng
nó đă trở nên ngày càng có thể xảy ra theo
thời gian. Vào ngày 24 tháng Hai năm 2022, Putin đă tính
toán sai và đốt lửa gây ra đám cháy. Thật
khó để thấy là Putin thoát ra khỏi đám cháy
này. -- Joseph
S. Nye, Jr. (Project
Syndicate) Đỗ
Kim Thêm dịch Joseph S. Nye Jr. là Giáo sư Đại học Harvard và tác giả sách Do Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (Oxford University Press, 2019). |