Nền
Kinh Tế Trung Quốc Đang Thối Rữa Từ
Đầu Năo
Daron
Acemoglu |
Việc ông Tập Cận B́nh xiết
chặt ḱm kẹp sắt đá đối với đảng
lănh đạo và nền kinh tế, chính trị của
Trung Quốc, các cuộc tranh luận dai dẳng về tính
bền vững của sự tăng trưởng đáng
kinh ngạc của đất nước đă trở
lại nổi bật. Mô h́nh độc đoán của
Trung Quốc, sau khi tiến xa, rốt cuộc có thể
không có ǵ quá đặc biệt. Bằng chứng
về sự tŕ trệ này cho thấy càng ngày càng tăng. Trung Quốc
nhấn mạnh đến một vấn đề
đă được tranh luận từ lâu về phát
triển kinh tế: Liệu chế độ chuyên
chế chỉ huy từ thượng tầng xuống cơ
sở có thể vượt trội hơn các nền
kinh tế thị trường tự do theo chiều hướng
đổi mới và tăng trưởng? Từ năm
1980 đến năm 2019, tốc độ tăng trưởng
GDP trung b́nh hàng năm của Trung Quốc là hơn 8%,
nhanh hơn bất kỳ nền kinh tế phương Tây
nào, và trong những năm 2000, với việc sử
dụng công nghệ của phương Tây, quỹ
đạo kinh tế của nước này vượt
quá mức bắt kịp về tăng trưởng
Trung Quốc bắt đầu đầu tư công
nghệ của riêng ḿnh, sản xuất bằng sáng
chế và ấn phẩm học thuật, đồng
thời tạo ra các doanh nghiệp sáng tạo như
Alibaba, Tencent, Baidu và Huawei. Một số
người phản đối đă nghĩ rằng,
chuyện đó khó xảy ra. Trong khi nhiều kẻ chuyên
quyền chủ trương về sự mở rộng
kinh tế nhanh chóng, mà chưa bao giờ có một
chế độ phi dân chủ nào tạo ra sự tăng
trưởng dựa trên đổi mới, bền
vững, một số người phương Tây đă
bị mê hoặc bởi sức mạnh khoa học
của Liên Xô trong thập niên 1950 và 1960, nhưng thường
th́ họ diễn đạt những thành kiến
của riêng ḿnh. Đến thập niên 1970, Liên Xô rơ
ràng đă tụt hậu và tŕ trệ, do không có
khả năng đổi mới trên một số lĩnh
vực. Đúng
vậy, một số nhà quan sát nhạy bén của Trung
Quốc đă chỉ ra rằng, sự ḱm kẹp
sắt đá của Đảng Cộng sản Trung
Quốc đă là dấu hiệu không tốt cho
triển vọng của đất nước. Nhưng
quan điểm phổ biến hơn cho rằng, Trung
Quốc sẽ duy tŕ sự tăng trưởng đáng
kinh ngạc của ḿnh. Mặc dù đă có những
cuộc tranh luận về việc liệu Trung Quốc
sẽ là một lực lượng lành tính hay ác tính
trên toàn cầu, nhưng có rất ít bất đồng
rằng sự tăng trưởng của nước này
là không thể ngăn cản. Quỹ Tiền tệ
Quốc tế và Ngân hàng Thế giới có thói quen
dự đoán tốc độ tăng trưởng trước
đây của Trung Quốc trong tương lai, và
những cuốn sách có tựa đề như When China Rules the World (Khi
Trung Quốc thống trị thế giới) lan tộng
khắp nơi. Trong nhiều năm,
người ta cũng nghe thấy những lập
luận rằng, Trung Quốc đă đạt được
trách nhiệm “giải tŕnh mà không có dân
chủ”, hoặc giới lănh đạo Đảng
Cộng sản Trung Quốc ít nhất bị hạn
chế bởi các giới hạn về nhiệm kỳ,
sự cân bằng quyền lực và các ngăn chận
cho việc quản trị tốt đẹp khác. Trung
Quốc đă nhận được lời khen
ngợi v́ đă thể hiện đức tính của
việc lập kế hoạch cai trị và đưa ra
một giải pháp tương ứng, thay thế cho
chủ trương Đồng thuận Washington. Ngay
cả những người đă công nhận mô h́nh
của Trung Quốc là một h́nh thức của “chủ nghĩa tư
bản nhà nước”, với tất cả
những mâu thuẫn kéo theo, cũng dự đoán
rằng, t́nh trạng tăng trưởng sẽ
tiếp tục mà phần lớn không suy giảm. Có lẽ
lập luận mạnh mẽ nhất là Trung Quốc
sẽ kiểm soát thế giới bằng khả năng
đạt được sự thống trị toàn
cầu trong trí tuệ nhân tạo. Với việc truy
cập vào rất nhiều dữ liệu từ dân
số khổng lồ của ḿnh, với ít hạn
chế về đạo đức và quyền riêng tư
hơn so với những hạn chế mà các nhà nghiên
cứu ở phương Tây phải đối phó và
với rất nhiều đầu tư của nhà nước
trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, Trung Quốc
được cho là có lợi thế rơ ràng trong lĩnh
vực này. Nhưng
lập luận này luôn bị nghi ngờ. Người ta
không thể đơn giản cho rằng, những
tiến bộ trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo
sẽ là nguồn chủ yếu của lợi thế
kinh tế trong tương lai; chính phủ Trung Quốc
sẽ cho phép nghiên cứu chất lượng cao đang
tiến hành trong lĩnh vực này; hoặc các doanh
nghiệp phương Tây bị cản trở đáng
kể bởi quyền riêng tư và các quy định
về dữ liệu khác. Ngày nay, các
triển vọng của Trung Quốc trông có vẻ kém
khởi sắc hơn nhiều so với trước
đây. Sau khi đă loại bỏ nhiều cơ
chế kiểm tra nội bộ, Chủ tịch Tập
Cận B́nh đă sử dụng Đại hội toàn
quốc lần thứ 20 của Đảng Cộng
sản Trung Quốc để bảo đảm
nhiệm kỳ thứ ba chưa từng có (không có các
giới hạn nhiệm kỳ trong tương lai), và
xếp sắp những người ủng hộ trung thành
vào trong Ủy ban Thường vụ Bộ Chính trị
đầy quyền lực. Sự củng
cố quyền lực này đang diễn ra, bất
chấp những sai lầm nghiêm trọng của ông
Tập mà nó đang kéo nền kinh tế đi xuống
và làm giảm tiềm năng đổi mới của
Trung Quốc. Chính sách “Zero COVID” của ông
Tập phần lớn có thể tránh được và
đă phải trả cái giá quá đắt, cũng như
sự ủng hộ của ông đối với
cuộc chiến của Nga ở Ukraine. Thậm chí ngày
càng có nhiều sai lầm ngớ ngẩn hơn có
thể xảy ra sau đó khi ông Tập nắm giữ
quyền lực không được kiểm soát và
được bao quanh bởi những người tùng
phục, những người sẽ tránh nói với ông
những ǵ ông cần phải nghe. Nhưng sẽ
là một sai lầm nếu kết luận rằng, mô h́nh
tăng trưởng của Trung Quốc đang sụp
đổ chỉ v́ người lên ngôi không phù
hợp. Việc chuyển hướng sang một
đường lối kiểm soát cứng rắn hơn
bắt đầu trong nhiệm kỳ đầu tiên
của ông Tập (sau năm 2012) là không thể tránh
khỏi. T́nh trạng tăng
trưởng công nghiệp nhanh chóng của Trung Quốc
trong thập niên 1990 và 2000 được xây dựng
dựa trên các đầu tư khổng lồ,
chuyển giao công nghệ từ phương Tây, sản
xuất xuất khẩu và áp chế tài chính và
tiền lương. Nhưng sự tăng trưởng
dựa trên việc xuất khẩu như vậy
chỉ có thể đi xa đến như vậy. Như
Hồ Cẩm Đào, người tiền nhiệm
của Tập Cận B́nh, công nhận vào năm 2012 là
sự tăng trưởng của Trung Quốc sẽ
phải trở nên “cân bằng, phối
hợp và bền vững hơn”, với
sự phụ thuộc ít hơn vào nhu cầu bên ngoài và
phụ thuộc nhiều hơn vào tiêu dùng nội địa. Vào thời
điểm đó, nhiều chuyên gia tin rằng, ông
Tập sẽ đáp trả thách thức bằng
một chương tŕnh cải cách đầy tham
vọng để du nhập nhiều khích lệ năng
động dựa trên thị trường hơn. Nhưng
những diễn giải này đă bỏ qua một
vấn đề quan trọng cho chế độ Trung
Quốc: Làm thế nào để duy tŕ sự độc
quyền chính trị của Đảng Cộng sản
Trung Quốc khi đối mặt với tầng lớp
trung lưu đang được trao quyền về kinh
tế và mở rộng nhanh chóng. Câu trả lời rơ
ràng nhất và có lẽ là câu trả lời duy nhất là, sự
đàn áp và kiểm duyệt lớn lao hơn, đó chính
xác là con đường mà ông Tập đă theo đuổi. Trong một
thời gian, ông Tập, giới cận thần của
ông, và thậm chí nhiều chuyên gia từ bên ngoài tin
rằng, nền kinh tế vẫn có thể phát
triển mạnh mẽ trong điều kiện thắt
chặt kiểm soát từ trung ương, kiểm
duyệt, truyền bá giáo điều và đàn áp.
Một lần nữa, nhiều người coi lĩnh
vực thông minh nhân tạo như một công cụ
mạnh mẽ chưa từng có để giám sát và
kiểm soát xă hội. Tuy nhiên, ngày càng
có nhiều bằng chứng cho thấy, ông Tập và các
cố vấn đă hiểu sai về t́nh h́nh, và Trung
Quốc đă sẵn sàng trả một cái giá nặng
nề về kinh tế cho việc kiểm soát càng gia tăng
của chế độ. Sau các cuộc tảo thanh
về quy định sâu rộng đối với
Alibaba, Tencent và các doanh nghiệp khác vào năm 2021, các
doanh nghiệp Trung Quốc ngày càng tập trung vào
việc duy tŕ xin những ân huệ tốt đẹp
của chính quyền chính trị, thay v́ đổi
mới. T́nh trạng kém
hiệu quả và các vấn đề khác được
tạo ra bởi việc phân bổ tín dụng có động
cơ chính trị cũng đang chồng chất, và
sự đổi mới do nhà nước lănh đạo
đang bắt đầu đạt đến giới
hạn của nó. Mặc dù có sự gia tăng lớn
trong sự hỗ trợ của chính phủ kể
từ năm 2013, chất lượng nghiên cứu
học thuật của Trung Quốc được
cải thiện c̣n chậm chạp. Ngay cả trong lĩnh
vực thông minh nhân tạo, ưu tiên khoa học hàng
đầu của chính phủ, những tiến bộ
đang tụt hậu so với các nhà lănh đạo công
nghệ toàn cầu – hầu hết trong số họ
ở Mỹ. Nghiên cứu
gần đây của riêng tôi cùng với Jie Zhou của
MIT và David Yang của Đại học Harvard cho thấy
rằng, sự kiểm soát từ trên xuống trong
giới học thuật Trung Quốc cũng đang bóp méo
chiều hướng nghiên cứu. Nhiều giảng viên
đang chọn lĩnh vực nghiên cứu của
họ để ủng hộ cho giới lănh đạo
ban ngành hoặc các khoa trưởng, những người
có quyền lực đáng kể trong sự nghiệp
của họ. Khi họ thay đổi các ưu tiên
của ḿnh, bằng chứng cho thấy, chất lượng
nghiên cứu tổng thể đang bị ảnh hưởng. Sự siết
chặt của ông Tập đối với khoa học
và nền kinh tế có nghĩa là những vấn đề
này sẽ gia tăng. Và đúng như trong tất
cả các chế độ chuyên chế, không có chuyên
gia độc lập hoặc phương tiện
truyền thông nào trong nước lên tiếng về các
phát triển sai lầm mà ông đă đặt ra. Daron Acemoglu Tác giả
Daron Acemoglu là giáo sư Kinh tế học tại MIT,
đồng tác giả với James A. Robinson trong cuốn
sách: Why Nations Fail: The
Origins of Power, Prosperity and Poverty (Profile,
2019) và The Narrow Corridor:
States, Societies, and the Fate of Liberty (Penguin,
2020).
|