Mối Quan Hệ Mới Của
Afghanistan và Các Lân Bang TS Đỗ Kim Thêm |
Lực
lượng Hồi giáo Taliban lên nắm quyền
tại Afghanistan không chỉ làm thay đổi triệt
để hệ thống chính trị quốc nội mà
c̣n t́nh h́nh an ninh khu vực và quốc tế. Thách
thức quan trọng nhất hiện nay cho các quốc
gia láng giềng Iran, Turkmenistan, Usbekistan, Tadschikistan, Trung
Quốc và Pakistan là phải đương đầu
trước hàng loạt áp lực mới, cụ
thể là việc Taliban đe doạ sẽ xâm
nhập và khủng bố, làn sóng người sẳn sàng
tràn qua biên giới để xin tị nạn và
ảnh hưởng đến nhiều triệu người
Afghanistan c̣n đang ở các trại tị nạn trong
các nước. Trung
Quốc Công
luận quốc tế luôn cáo buộc là trong nhiều năm
qua chính phủ Trung Quốc đàn áp dă man người
thiểu số Duy Ngô Nhĩ ở tỉnh Tân Cương.
Thực ra, Bắc Kinh ít lo sợ khủng bố Hồi
giáo và khát vọng độc lập của người
Duy Ngô Nhĩ; ngược lại, đă mừng
thầm v́ người Mỹ và các đồng minh
của họ đă ngăn chặn việc xuất
khẩu chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan từ
Afghanistan sang Trung Quốc trong 20 năm qua. Đến nay,
gió dă xoay chiều, Trung Quốc lại to giọng
về sự ô nhục của Hoa Kỳ trong
việc văn hồi an ninh và xây dựng dân chủ
tại Afghanistan. Bây
giờ đúng là lúc Trung Quốc phải tự định
hướng lại. Đây là một trong những lư do
tại sao Ngoại trưởng Vương Nghị
đă nhiệt t́nh đón tiếp phái đoàn Taliban
cấp cao do Abdul Ghani Baradar dẫn đầu vào
cuối tháng 7. Bất chấp sự đàn áp các tín
hữu Hồi giáo của họ, lực lượng
Taliban khẳng định rằng sẽ không cho phép
bất cứ ai sử dụng lănh thổ Afghanistan để
chống lại Trung Quốc. Trong
những thập kỷ qua, hàng trăm phần tử
cực đoan Duy Ngô Nhĩ đă gia nhập lực lượng
Taliban; gần đây, một số người trong
số này đă bị giam giữ. Sự ngờ vực
lẫn nhau c̣n tăng lên. Tuy vậy, triển
vọng hợp tác cho hai phía có thể mở rộng sau
ngày chiến thắng ở Kabul. Giới
chuyên gia suy đoán lư do chính là Trung Quốc và Taliban có
thể quan tâm đến những lợi ích chung, v́
Afghanistan có tiềm năng vô cùng phong phú về các
quặng mỏ than, khí đốt, đất hiếm,
lithium, sắt, đồng và vàng và giá trị khai thác
ước tính lên tới ba ngh́n tỷ đô la. Chính
phủ Taliban hy vọng rằng có thể tăng doanh thu
thông qua việc nhượng quyền khai thác này
cho Trung Quốc v́ Trung Quốc có tiềm năng đáp
ứng, đang có nhu cầu to lớn về nguyên
liệu và điều kiện địa lư thuận
lợi là lân cận. Hiện
nay, giới lănh đạo Taliban có doanh thu cao nhất
thế giới qua xuất khẩu heroin và nhờ ưu
thế này mà được độc lập về tài
chánh. Theo chuyên gia Liên Hiệp Quốc về ma tuư ước
tính, diện tích trồng thuốc phiện gia tăng
khoảng 37% trong năm 2020. Con số thực tế là
cao hơn mức ước lượng. Nga Mặc
dù t́nh h́nh ở Afghanistan giao động cực độ,
chính giới Moscow vẫn tỏ ra b́nh tĩnh và đại
sứ quán Nga ở Kabul mở cửa hoạt động
b́nh thường. Dù Nga sẵn sàng nói chuyện với
Taliban trong bối cảnh mới, nhưng thực ra, luôn
lo sợ ảnh hưởng sự lan rộng của
chủ nghĩa Hồi giáo cực đoan ở phía nam.
Đó là lư do tại sao gần đây khi Taliban bắt
đầu tiến quân chiếm Kabul, Nga đă đồng
ư tăng cường hợp tác quân sự và an ninh biên
giới với các nước cộng ḥa thuộc Liên
Xô cũ là Turkmenistan, Tajikistan và Uzbekistan. 32
năm trước đây, sau khi 15000 chiến binh Nga
đă thiệt mạng tại chiến trường
Afghanistan, cuối cùng quân đội Nga đă quyết
dịnh hồi hương; nhưng cho đến ngày
nay, giống như các cựu chiến binh Mỹ tham
chiến tại Việt Nam, một chấn thương
sâu đậm vẫn c̣n trong tâm hồn người
Nga. Ngoài
ra, Nga c̣n có những vấn đề khác
trầm trọng hơn trong thực tế xă hội, khi
Afghanistan ngày càng phát triển việc xuất khẩu
heroin. Đó
là lư do tại sao Moscow quan tâm đến những
ảnh hưởng Taliban đến t́nh h́nh
ổn định phía nam của Nga. Trong ngắn
hạn, sự thu xếp của Nga với ba nước
cộng ḥa thuộc Liên Xô cũ mang lại lợi
thế cho Putin. Putin t́m cách ràng buộc họ chặt
chẽ hơn. Các chuyên gia nghi ngờ rằng sau khi NATO
rút quân, Nga có thể hoặc muốn lấp đầy
khoảng trống quyền lực ở Afghanistan. Tajikistan,
Uzbekistan và Turkmenistan Là
những nước láng giềng trực tiếp
của Afghanistan, các nước Cộng ḥa thuộc Liên
Xô cũ Tajikistan, Uzbekistan và Turkmenistan lo sợ các
cuộc giao tranh vũ trang có thể xảy ra bầt
cứ lúc nào ở vùng biên giới. Dù mang tinh thần
thế tục trong việc xây dựng một nhà nước
hiện đại, nhưng chủ nghĩa Hồi giáo
cực đoan cũng đang gia tăng trong mọi sinh
hoạt của các nước Cộng ḥa thuộc Liên
Xô cũ. Đứng
trước t́nh thế này, chiến lược của
các nước đang theo đuổi chung là tạo
thiện chí hợp tác cho Afghanistan về mặt kinh
tế..Do đó, Taliban khi nắm thực quyền cai
trị, cũng ư thức các quyền lợi này và chia
sẽ về tinh thần trách nhiệm để phát
triển an ninh và kinh tế cho khu vực. Pakistan Trong
số các quốc gia láng giềng, Pakistan đă can
dự vào Afghanistan sâu xa nhất. Pakistan tài trợ
cho các hoạt động của Taliban, kể cả
đưa người chiến đấu trong hàng ngũ
Taliban. Pakistan luôn coi Taliban là một công cụ trong chính
sách đối ngoại của riêng ḿnh. Từ đó,
những kẻ cực đoan Taliban luôn nhận
được vũ khí và tiền bạc, đồng
thời phía tây bắc Pakistan đă và đang là
một khu hậu cần cho Taliban. Pakistan cũng
đóng vai tṛ trung gian đàm phán giữa Taliban và Hoa
Kỳ dưới thời Donald Trump tại Qatar. Có
hai lư chính cho Pakistan hậu thuẫn Taliban. Một là
nhằm đối trọng lại với ảnh hưởng
của Ấn Độ, khi Afghanistan thân Ấn Độ,
thực tế có nghĩa là Pakistan sẽ ở trong
thế gọng ḱm. Hai là phong trào đ̣i độc
lập của người Pashtun. Sắc tộc này có
khoảng 40 triệu người sống ngay vùng biên
giới Pakistan và Afghanistan và cũng có gần 14
triệu ở trong nội địa Afghanistan. Pakistan coi bất
ổn biên giới là mối đe dọa nghiêm
trọng cho an ninh quốc gia. Ngay
khi chiếm được Kabul, Taliban trả tự do
2.300 thành phần thuộc lực lượng "Taliban
Pakistan", phe Taliban mà chính quyền Pakistan coi như
kẻ thù. Theo
nhiều nguồn tin khác, phe Taliban đă sớm tiếp
xúc với chính quyền New Delhi, khẳng định
vấn đề tranh chấp Cachemire giữa Ấn
Độ và Pakistan là chuyện "nội bộ và
song phương" giữa hai nước. Cho
đến nay, các nỗ lực của Pakistan để
biến Taliban thành một thế lực chư hầu là
hoàn toàn bất thành; kết quả này làm cho t́nh h́nh
nghiêm trọng hơn khi các lo sợ lực lượng
Taliban Pakistan tiến hành khủng bố trở thành
hiện thực. Sau
khi Taliban chiến thắng tại Afghanistan, một
số cuộc tấn công nhắm vào các lực lượng
quân đội Pakistan đă xảy ra và được
quy kết cho phong trào Taliban Pakistan. Đối
với Pakistan, sự trỗi dậy của Taliban mang
lại một sự khích lệ cho những kẻ
cực đoan trong nước; nhưng ngược
lại, gây nhiều bất trắc đa dạng, v́
Pakistan coi Afghanistan là một sân sau chiến lược,
một hậu cứ khổng lồ trong trường
hợp xảy ra xung đột quân sự với Ấn
Độ, mối quan hệ với Ấn Độ là
“thù địch truyền kiếp“. Hiện
tại, mối quan hệ giưa Taliban và Pakistan là không
rơ ràng. Thực tế cho thấy là sau khi đă bị
sa lầy khi can thiệp quá mức Afghanistan; hiện nay,
Pakistan c̣n bị sự chi phối của Trung Quốc
về nhiều mặt. Có
nhiều suy đoán là Taliban và Trung Quốc sẽ có
nhiều thỏa thuận về nhiều vấn đề
chiến lược trong tương lai, trong đó có liên
quan đến mối quan hệ với Pakistan.
Mục tiêu chiến lược của Trung Quốc là
cố gắng ngăn chặn lực lượng kháng
chiến của người Duy Ngô Nhĩ thiết
lập một căn cứ chính trị và quân sự
ở biên giới Trung Quốc, Afghanistan và Pakistan. Các
chuyển biến mới sẽ càng làm cho nội t́nh
của Pakistan tồi tệ hơn. Iran Trong
hơn một thiên niên kỷ qua, sự thù địch
giữa hai tông phái Hồi giáo Shia và Sunni đă là
một đặc điểm của khu vực. Đó là
lư do tại sao cơ quan t́nh báo Iran cũng thông báo cho
Mỹ về các hoạt động của quân đội
Taliban trước khi Mỹ và các đồng minh xâm
chiếm Afghanistan vào năm 2001 để lật đổ
Taliban, thực sự ra trong thế giới quan của
chế độ Mullah. xem Mỹ là "Satan vĩ đại".
Mối quan hệ giữa Iran và Taliban không hề dễ
dàng. Sau
khi Mỹ và các đồng minh rút quân, Iran giờ đây
muốn nắm bắt cơ hội này. Vài tuần trước
đây, một phái đoàn của Taliban và chính phủ
hiện đang bị lật đổ đă được
tiếp kiến ở Tehran. Kể
từ đó, truyền thông Iran đă đưa tin
một cách thuận lợi cho phía Taliban. Iran có lợi
ích trực tiếp đến các t́nh h́nh ở
Afghanistan, bởi v́ hai triệu người tị
nạn Afghanistan đang ở Iran.Tehran lo ngại một
phong trào tị nạn khác sẽ xảy ra. Điều
này có thể đẩy mạnh hơn nếu Taliban theo
tông phái Sunni đẩy lùi người thiểu số
Hazara thuộc tông phái Shia sống ở Afghanistan ra
khỏi đất nước bằng bạo lực. Ấn
Độ Ấn
Độ là nền dân chủ không có giáp giới
trực tiềp với Afghnistan, nhưng là một cường
quốc có nhiều ảnh hưởng quan trọng cho
an ninh khu vực. Mặc dù quy mô và tiềm năng kinh
tế ngày càng tăng, Ấn Độ đă theo đuổi
một truyền thống chính sách đối ngoại
kiềm chế. Trong hai thập kỷ qua, Ấn Độ
đă tỏ ra dè dặt về mặt quân sự, không
gây khiêu khích với người hàng xóm dể nổi
giận như Pakistan. Tuy
nhiên, Ấn Độ là một trong những nhà tài
trợ lớn nhất cho các chương tŕnh
viện trợ phát triển ở Afghanistan. Pakistan cũng
đụng độ với nhiều lănh sự quán
Ấn Độ. Xung
đột giữa Ấn Độ và Pakistan đă gây
ra bao chấn thương trong sự thù địch vĩnh
cửu. Pakistan là một đồng minh lâu đời
của Mỹ trong khu vực, nhưng trong nhiều năm
qua, ngày càng nghiêng về phía Trung Quốc. Do
đó, chính phủ Pakistan và Trung Quốc, đă
được báo động rằng đă có bốn
cuộc tấn công đẫm máu vào người Trung
Quốc ở Pakistan trong bốn tháng qua và được
đổ lỗi cho Taliban Pakistan. Họ cũng nhận
trách nhiệm về một trong những vụ tấn công
này. Tóm
lại, việc thích nghi với t́nh h́nh mới của
Afghanistan là vấn đề nhận định về
địa chính trị cho các nước láng
giềng, cụ thể là Trung Quốc có thể t́m các
lợi ích chung trong việc khai thác các tài nguyên của
Afghanistan, nhưng cũng phải lo ngại đến các
hoạt động khủng bố Taliban sẽ thâm
nhập, trong khi Nga ít gặp khó khăn hơn. Thắng
lợi của Taliban có thể khiến Pakistan phải
trả giá rất đắt. Nh́n
chung trong toàn cảnh, các mối quan hệ này chưa
được định h́nh, vẫn c̣n nhiều suy
đoán và cần phải cập nhật các chuyển
biến mới. Dĩ nhiên, Afghanistan không thể đạt
được các thành tựu về an ninh và phát
triển trong thời gian trước mắt. |